OS CRUCEIROS EN GALICIA
Os
cruceiros est? considerados como unha das manifestaci?s
m?s xenu?as da arquitectura popular galega e a s? orixe remontase segundo
alg?s autores ??oca prehist?ica en lugares nos que exist?n
menhires, e que logo, coa chegada do cristianismo deixaron constancia
da s? existencia pero baixo formas cristianizadas. Asem?lanse, pero o
certo ?que non ?doado encontrar un igual. A s? presencia nos cami?s e
lugares sagrados est?dese por toda a nosa xeograf?.
Os cruceiros son
cruces de pedra que se colocan en lugares como son os
cruces de cami?s, adros de igrexas,
ermidas, ou incluso en entradas a cemiterios,
sempre en relaci? con lugares de culto. Tam? se
fala algunhas veces de cruceiros ?referirse ? cruces do
viacrucis. Estas cruces adoitan alzarse sobre unha
plataforma con banzos que ?com? en Galicia e Irlanda, se ben na
nosa comunidade aut?oma tam? existen exemplares de cruceiros sen eles.
Est? tam? situados nas encrucilladas de cami?s, e
en espacios vencellados con crenzas pag? posteriormente cristianizadas cos
propios cruceiros como os lugares m?icos de curaci?,
de
reuni? de ?imas,
bruxas, etc. Deste xeito estes elementos adquiren un car?ter
simb?ico sagrado, normalmente coa funci?
de protecci?. Outras localizaci?s com?s
son os lugares onde ocorreu algunha morte.
A presencia destes elementos ?normalmente de orixe
devocional, a?da que non faltan tampouco os motivos
rogativos, de
loanza ou de ofrenda como causas da s?
construcci?. Normalmente est?financiada por algunha persoa que pretend?
ga?rse a s? indulxencia ou a da s? parroquia para con Deus; ofrece-la s?
construcci? como voto para pedi-la curaci? dunha enfermidade ou protecci?
ante unha situaci? perigosa. Coa mesma finalidade (?dicir a da
protecci?)se levanta un cruceiro nun campo de feira (para protexe-lo gando)
ou tam? nun lugar onde houbo un acontecemento violento, un crime, para
evitar ca alma errante das v?timas chegue a danar ? viandantes.
O cruceiro ?polo tanto un
obxecto sagrado, e o lugar onde est?emprazado, un espacio tam?
sagrado. Se partimos desta concepci? non nos poden estra?-las pr?ticas e
costumes diversas que a el se vencellan, coma as ofrendas
en petici? dalgunha gracia ou coma testemu? de
agradecemento por alg? favor recibo, paradas de enterros ou procesi?s... E
coma consecuencia destes factores o cruceiro ?obxecto de devoci? e
respecto, e non s?un monumento que sinala o l?ite de parroquias ou
concellos.
Cada parroquia, cada pobo ten o seu propio cruceiro, ?que os veci?s se
senten moi unidos. Ese cruceiro foi posto al?para cumprir unha misi? nun
contexto determinado, e se se o priva do seu ?bito natural queda mutilado,
perde o seu valor etnol?ico. Poderemos admirar o seu valor art?tico, pero
ese cruceiro nunca poder?ser comprendido na s? totalidade.
"Canta a pedra, durmida e acochada,
da terra nai no garimoso seo,
esperta do seu sono milenario
e quer ser oraci? e pensamento,
frorece nun varal, estendo os brazos,
e p?dose de p?faise cruceiro"
(Ram? Cabanillas)
A x?ese e a simbolox? dos cruceiros
Ref?ese nun dos seus escritos Vicente Risco , indicando que hai cruceiros en
cruces de cami?s, (antigos trivios) substitu?do,
se cadra, antigos altares ou
monumentos pag?s dedicados ? Lares Viales
ou ? divindades ind?enas que os precederon, hai
os que son "cruces de t?mino" (nos lindeiros das
fregues?s ou de antigos coutos), lembrando a antiga consagraci? das
fronteiras; hai os que marcan as estaci?s do "v? crucis", hai os que
recordan unha morte, ou feitos tr?icos como fusilamentos en tempos de
guerras civ? ou doutras. Este costume segue a?da hoxe, somentes que as
cruces que se po?n soen ser de ferro ou madeira.
Tam? alude Risco o feito de que en moitos cruceiros aparece unha inscrici?
na que se recolle o nome da persoa que o mandou constru?, pero o m?s
habitual ?que apareza soamente a data.
En canto ?antig?dade dos cruceiros, Vicente Risco indica que os cruceiros
m?s antigos en Galicia son do s?ulo XIV, m?s os de arte realmente popular
son os barrocos, do s?ulo XVII deica hoxe. Estes cruceiros polo regular
todos se asemellan e todos se diferencian, non habendo dous iguais. Te?n
estilos diferentes, pero o m?s com? ?que representen unha crucifixi?,
Cristo crucificado e soidade; mentres que no reverso aparece a figura da
Virxe. Estas figuras esculpidas no cruceiro transmiten o sentido da dobre
natureza de Cristo, a divina e a humana, a trav? da maternidade da Virxe,
do sufrimento na cruz e da s? morte.
As figuras simb?icas principais que se poden atopar nos cruceiros son:
a caveira, moitas con dous ?os
cruzados, que se soen po?r ? p? dos Cristos; a
l? ? p? da Nosa Se?ra, os anxos nos
capiteis ou nos p? das imaxes; e a figuraci? do Pecado
Orixinal. Esta moitas veces red?ese a unha caveira, representaci?
do home, e unha serpe ou unha
p?tega representando o pecado que se po?n ? p? do Cristo, ou no
varal, ou ben no baseamento.
O que se pode considerar como elemento esencial destas construcci?s ?a
cruz, coa imaxe da crucifixi? do anverso e a da Virxe (Piedade,
Dolorosa...) no reverso.
Os cruceiros son unha das mostras m?s ricas da arquitectura popular galega,
nas que a pedra foi traballada para abrir unha xanela ?relixiosidade e ?
historia.
Castelao dixo:
"Onde
hai un cruceiro houbo sempre un pecado e cada cruceiro ?unha oraci? de
pedra que fixo baixar un perd? do Ceo, polo arrepentimento de quen o pagou
e polo gran sentimento de quen o fixo.
?Tedes reparado nos nosos cruceiros alde?s? Pois reparade.
A Virxe das Angustias , enclavada no reverso de moitas cruces de pedra, non ? a Pied?dos escultores, ?a Piedade creada polos canteiros.
Os nosos canteiros deix?dose levar polo sentimento, non pod?n imaxinar un home no colo da nai.
Para os artistas canteiros, Xesucristo sempre ?pequeno, sempre ?o Neno,
porque ?o Fillo, e os fillos sempre somos pequenos nos colos das nosas
nais.
Reparade nos nosos cruceiros e descubriredes moitos tesouros"...
M?ica Beatriz Su?ez Groba
- Bibliograf? consultada: "Galicia 2000: A arquitectura popular galega"; Xunta de Galicia
"Etnograf?. Historia de Galicia", Vicente Risco.
"Cousas", Afonso R. Castelao.