Os animais nas crenzas galegas

En moitos pobos antigos existiu o culto e a adoraci? ? animais; e alg?s dos nosos escritores as?o confirman no referido a Galicia, engadindo e demostrando con datos elocuentes que os tempos protohist?icos deixaron no noso pa? vestixios claros tam? do culto ofiol?rico, e dicir ?dispensado ? serpes. 

Por outra banda, os animais constit?n frecuentes e variados motivos de ornamentaci? en gran n?ero de igrexas galegas e noutros antigos edificios. Os animais interve?n en moitas lendas da nosa literatura, falando e dialogando, dotados de intelixencia e de linguaxe. Tam? as incrustaci?s atopadas en varios rochedos de lugares galegos conservan presentaci?s de animais. No folclore galego os animais interve?n moito nos contos, frases, adivi?s, agudezas e proverbios, tal ?o caso dalg?s deles, coma o raposo, o lobo, o rato, a donicela, o cocho, o galo, o cuco, etc.

A abella ?considerada como o emblema da actividade e do traballo e por iso nos nosos refr?s cast?ase a quen mata un destes insectos. Ademais, os nosos labregos pensaban que os esp?itos (as ?imas) dos mortos vi?n de vez en cando ?terra coa aparencia dunha abella. De aqu?prov?, sen d?ida, o respecto que se lle gardaba a este animal en Galicia.  Existe un refr? que di:

 "O que mata unha abella ten cen anos de pena".

Os abell?s e abesouros (nalg?s lugares chamados "abelouros") forman colonias que se instalan no chan debaixo de masas dalgunhas plantas coma o bri? e o lique. Os nosos labregos pensaban supersticiosamente cas meigas que quer?n facer dano tomaban a forma de abell?s. De aqu??que ven o refr? galego que di : "o que mata un abell? ten cen anos de perd?".

Os nosos labregos denominan alacr? ?eiruga da bolboreta de caveira, chamada tam? bolboreta da morte, e a outras eirugas de tama? grande que pos?n feit? dun dedo, como as que se atopan entre a ramaxe das patacas, de cor cinza escura, as que hai nas follas das vides, de cor verde, as que hai nos montes, negras, e as que se criaban nas oliveiras. O alacr?, com? en Galicia, est?asociado ? crenza popular de que a s? picada ?mortal, o que fai que os nosos alde?s sentisen cara a estes ar?nidos un instintivo terror, tal como amosan non poucos refr?s do folclore galego. Nuns lugares cr?n ca picada sandaba queim?doa e botando na ferida os pos do bichoco (vermes das carnes e froitas) ; e noutros lugares usaban para iso o aceite de alacr?. 

Hai un refr? popular que di:

Se te pica un alacr?
Busca crego e sancrist?
Que ma? te enterrar?...

O unicornio ou alicorno ?un animal fant?tico, que ten corpo de cabalo, e repres?tase cun corno no medio da fronte. Nalgunhas comarcas de Galicia chamaban tam? alicorno a un cabeiro de xabaril co que se realizaban curas milagreiras. Este alicorno estaba engastado na base dun armaz? de prata. Xeralmente era gardado como se fose un tesouro por unha vella que o aplicaba contra toda clase de dores, inclu?os os de parto, contra o tangara? ou raquitismo que padec?n alg?s rapaces enganidos, contra as doenzas que se supo?an producidas por algunha meiga ou alg? mal de ollo, e contra as c?regas que, pola noite, ?n zuga-los ubres das vacas e os peitos das mulleres que cr?n. A virtude curativa do talism? estaba nunhas lixeiras raspaduras que se lle sacaban e se botaban nun pouqui? de leite, sobre o que a vella fac? tres cruces co mesmo alicorno e pronunciaba unhas palabras a xeito de esconxuro; despois o doente beb? o leite.

O chamado “anelo de alicorno” era unha sortella de prata que ti? engastado un cachi? de alicorno ou hasta de cervo voante, e que se chaman escornabois e vacaloura. A este becho atribu?nlle os labregos grandes virtudes, constitu?do un dos amuletos do pa?. Bot?doo na auga onde se fac? a masa para enfornar, pensaban que o pan levedar? m?s axi?. Lavando as mordeduras de serpe ou doutro animal pezo?nto con auga na que estivese mergullado este animali? alg? tempo, a ferida sandar?. Revolvendo a encaldada que se lle daba ? cochos coa man portadora do anelo de alicorno t?ase por certo que o cocho quedar? librado do maleficio que algunha persoa lle puidese ter botado na comida. Adoit?ano levar os homes e as mulleres, polas propiedades marabillosas das que o cr?n dotado, pois tam? afastaba o mal de ollo e algunhas outras doenzas.

A andori? e a ave que fai o ni? de terra, coloc?doo xeralmente non ?gulos das fiestras, nos corredores das casas das aldeas ou debaixo dos tellados, e revest?doos polos exterior con barro, e no interior de plumas, herbas e bri?. Antigamente estaba consagrada ? deuses e por iso non a mataban, consider?doa como heraldo da primavera. 

A?da hoxe son respectados os seus ni?s no noso pa? polos moradores das casas que elixe para procrear, porque en Galicia tam? ?popular a lenda segundo a cal unha andori? aliviou os sufrimentos de Xesucristo no Calvario arranc?dolle co pico algunhas espi?s da coroa, sendo ademais xeral o sentimento de que leva a sorte ?casa onde ani?, porque ?o paxaro m?s caseiro. Na comarca mindoniense adoitan ficar durante o inverno algunhas andori?s que se resgardan nos penedos e fan os ni?s en palleiras.

Con relaci? ?a? branco, o folclore galego daba por certo que para desengada-los fant?ticos tesouros subterr?eos que se pensaban, estaban baixo dalg?s castros era indispensable entregar ? mouros ou xigantes mitol?icos que os gardaban un a? branco, sen mancha ningunha doutra cor; e a?da hab? gardi?s tan esixentes que ped?n que tivese dentes negros. Alg?s folcloristas galegos, como L?ez Cuevillas, supo?an a estes xigantes mitol?icos animais coma gardadores dotados dun car?ter infernal e demon?co, a xulgar polas ofrendas eles que demandaban. Outros xigantes, pola contra, conform?anse cun animal puro, como se a s? natureza fose m?s ben?ica.

A ara? en Galicia polo xeral non ?do tipo das pezo?ntas malia producir horror, especialmente ? mulleres. A s? picada, sen embargo, pode ser perigosa por contaxio ou transmisi?, pois alim?tase de substancias animais, xeralmente descompostas. Os nosos devanceiros consider?ana purificadora do aire porque na tea que fabrica, apreixa os corp?culos danosos que pairan nel. Moitos dos nosos labregos ti?n o costume de frea-las hemorraxias coa tea de ara?, da que superpo?an varias capas a modo de emplasto por riba da ferida aberta, favorecendo con este sucio ap?ito a coagulaci? do sangue. As xentes supersticiosas pensaban que cando as ara?s cami?ban polas paredes cara arriba era sinal de bo tempo, cando andaban cara abaixo agoiraban treboada, e cando sa?n dos escondedoiros prenunciaban que ? chover; e as?dic?n que ventaban chuvia.

Os ouveos dos cans a?da adoitan ser considerados polos campesi?s como agoiros fat?icos pois cren que prenuncian a morte pr?ima dalg? veci? do lugar que estea doente , sobre todo cando ouvean a altas horas da noite.

Pensaban que era de bo agoiro a s? aparici? nocturna como un can branco ou, o contrario, como funesta se se presentaba como can negro.Consideraban moi axeitada a lingua de can para a curaci? de feridas e por iso deixaban que estas fosen lambidas por el a fin de que cicatrizasen m?s pronto.

O can doente era o que padec? da enfermidade da rabia e percorr? as aldeas no ver?. Na comarca onde aparec? sementaba un p?ico de tal magnitude que logo xurd?n os homes armados con paos, fouces e outros apeiros de labranza para perseguilo e matalo. En Monterroso e outras zonas lucenses, o mesmo que noutras ourens?, cando unha persoa era mordida por un can doente, lev?ana a unha fonte para que mirase as augas do p?: se v? nelas a cabeza dun can era sinal de que o animal lle ti? infiltrado o virus; se non a v?, era este indicio de que a mordedela non transmitira a hidrofobia. Nalgunhas comarcas, por vella crenza, acud?se ?intervenci? dalg? Santo para impetrar que non tivese consecuencias funestas a mordedela do can que se sup? doente, sendo Santo Eutelo o considerado m?s avogoso para estes casos.

O carneiro negro tr?ase, segundo a vella superstici? ou mitolox? galaica, do animal que con esta figura ? por veces coa Santa Compa? dirix?doa e gui?doa na s? procesi? nocturna a trav? de campos e fragas. 

A gali? non canta sen? que cacarexa, por iso, cando algunha imitaba o canto do galo, cr?n os nosos campesi?s que estaba a vir unha desgracia ?casa ou que anunciaba a presencia dalg? xenio mal?ico. Cando a o?n cantar, adoitaban dicir: 

Pasa, mala cousa, pasa;
Deus bendiga a nosa casa
cunha panca por riba da casa.

Nalgunhas comarcas galegas, so?se curar a dor de costado aplicando sobre o punto unha gali? negra, viva e aberta en canal, e ademais era com? pensar que o caldo desa gali? ?moi saudable.

Tam? hai quen daba por certo que moitos dos tesouros fabulosos que exist?n debaixo dos castros ou das covas e furnas eran anunciados por unha gali? que ti? os pitos de ouro.

O galo ?como un reloxo nocturno para a xente do rural; marca moi ben as horas, cantando tres veces: arredor das doce, de d?s a tres e ?sa? o sol. O canto do galo antes da media noite tom?ase supersticiosamente coma agoiro de morte ou desventura pr?imas.

O gato at?ase na compa? do home porque este o precisa para opo?lo a outro inimigo dom?tico, m?s inc?odo e dif?il de escorrentar: o rato. Na Galicia campesi? o gato sempre foi considerado como un animal meteorol?ico; e por mor desta com? crenza cr?se que moitos dos seus actos nalg?s d?s sinalaban o estado do tempo con m?s seguridade c?dun bo bar?etro. Deste xeito, cando o gato corr? moito pola casa era sinal de vento; e cando lavaba a cara anunciaba unha visita ou chuvia pr?ima. Supo?an os supersticiosos que enviando un pelo de gato produc?selle epilepsia a quen o rec?ese e que se se com? algo que o gato tivese probado, adquir?se asma ou algunha doenza propia dos gatos. Mesmo hai tam? a?da quen cre que un gato completamente negro d?boa sorte na casa, e outros pensan que ?todo o contrario, que ver un gato negro ?sinal de mala sorte.

Segundo as crenzas populares, o canto do grilo era sinal de benestar; por iso non se persegu?n sen? que se deixaban en paz os dom?ticos e caz?anse os machos para telos na casa durante o ver?, pechados en gaiolas, onde pasaban toda a noite cantando. 

Os grilos que m?s e mellor cantan son os que pos?n na parte superior do corpo un debuxo que semella un "P", e que os rapaces chamaban "Pr?cipe", como chamaban "Rei" ?que loce un R no debuxo dos ?itros, pero que non canta tanto nin tan ben. Os pr?cipes eran os preferidos dos rapaces, que ?n cazalos ? campo, por seren os m?s solicitados polas xentes das cidades que adoitaban compralos para o seu lecer.

Cando os rapaces de cidades, vilas e aldeas apa?ban unha margaridi? coloc?ana coidadosamente encol do env? da man e, deix?doa en liberdade, dic?n: " Margaridi? de Deus, abre as ali?s e vaite con Deus"...se o insecto voaba, deix?ano marchar ledos e satisfeitos. En moitos lugares de Pontevedra, ?canto de margaridi?, cham?anlle xoani? de Deus.

Hai moito tempo, en moitas comarcas de Galicia cham?aselle "marta" (anque este nome pertence tam? a un mam?ero) a un paxaro nocturno semellante ?curuxa. Cr?se en varias comarcas que cando se a v? voar arredor da l?pada para zuga-lo aceite era sinal de que andaban preto os esp?itos infernais, a invisible presencia dos cales asustaba a este paxaro l?ubre.

Cham?anse paxaros da morte ? que pertenc?n ?clase de rapina nocturna. Consider?anse mensaxeiros da morte, e cr?se c? seus cantos ou berros anunciaban o pasamento dunha persoa co?cida. Isto deu lugar a moitas crenzas. Tem?se o seu canto l?ubre porque s?se o? pola noite; sen embargo, t?ase como de bo presaxio se se refuxiaba nun pombal.

Baixo este nome, paxaros da morte, encontr?anse a maior? dos paxaros nocturnos como o bufo, a choia, a curuxa , etc. e eran todos estes considerados paxaros de mal agoiro polos campesi?s, no s?por viviren nos misterios das sombras, sen? polos seus cantos l?ubres, que adoitaban ser considerados fat?icos por quen os o?n.

Nalgunhas comarcas galegas cr?se supersticiosamente cas meigas se convert?n por veces en moscas ou mosc?s para facer dano ? homes e animais, e a?da se daba por certo que nos xuntoiros da noite de San Xo? as bruxas repart?n as moscas que hab? haber nas casas durante o ver?.

O encontro co moucho, esta ave, do mesmo xeito que o efecto de o?lo seu canto, t?ase en moitos pa?es como presaxio funesto e de mal agoiro. Desta crenza supersticiosa non se librou Galicia, como amosa o cantar popular que di: 

Eu ben vin estar o moucho
enriba daquel penedo.
Non che te? medo, moucho;
moucho, non che te? medo.

Pens?ase que cando as pegas e os corvos voaban adoito ?redor dunha casa onde houbese alg? doente era sinal de que morrer? de contado. Os corvos e pegas dando voltas sempre eran considerados signos de morte...

Afirmaban os campesi?s que se algu? coll? a cabeza dun mi?to e a colocaba sobre o est?ago, fac?se querer de todos, especialmente das mulleres; e que se a cabeza do mi?to se penduraba do pescozo dunha gali?, esta correr? sempre e non parar? ata que llela quitasen; e que se se fretaba co sangue do mi?to a crista dun galo, este non volver? xamais cantar.

O morcego foi obxecto de preocupaci? en t?olos tempos. Hai quen aseguraba que beb? o aceite das l?padas nos templos cando o que de certo procuraba eran os insectos que voaban arredor da luz. Hai quen o consideraba de mal agoiro se entraba nun cuarto. Sen embargo, era inofensivo e deber? ter sido m?s respectado e protexido porque era moi ?il para limpa-la atmosfera de mosquitos, c?ifes e insectos. O morcego non se pode facer dom?tico, a?da que se apliquen nese prop?ito os maiores coidados; non ?certo que te? visi? na escuridade, como cre o vulgo, sen? que a grande amplitude das s?s ?, as longas orellas e a sutil?ima finura do seu o?o-radar substit?n a visi?, e, deste xeito, pode penetrar nas covas, percorrelas en todas direcci?s e segui-las tortas galer?s sen tropezar nos ?gulos. Unha especie moi com? en Galicia ?o morcego de ferradura, grande, con varios ap?dices nasais dotados dunha chamada ferradura arredor das vent? do nariz; outra ?o morcego orelludo, as?chamado polas grandes orellas.

A pomba foi considerada sempre como s?bolo do amor conxugal, pola fidelidade que se gardan o macho e a femia axeitadamente emparellados. Como elemento decorativo, a pomba figura representada en construcci?s rurais do pa?, pois non ?estra? vela nas puntas dos tellados en outono, a d?s augas, unhas veces en repouso e outras en actitude de comeza-lo voo; e a?da serv? de coroaci? a moitos canastros e a non poucas chemineas alde?, en n?ero de dous, colocadas unha fronte a outra. 

Considerouse tam? como ave de significaci? l?ubre e demon?ca, t?doa por s?bolo f?ebre nas sepulturas cristi?. Esta crenza estaba tan arraigada na conciencia popular que nun romance antigo, a sogra cruel e vingativa dic? que ? volver da caza o xenro odiado lle dar? de comer do que traia: da perdiz ser? o de menos, e da pomba ser? o m?s, feito que amosa a pouca ou ningunha estimaci? na que era tida a carne de pomba. 

A salam?tiga ou sacabeira, a que se co?ce en Galicia ?de brillantes cores, e por estes e polas formas que amosan chama a atenci? f?a do noso pa?... Ten como unhas seis polgadas de longo, rabo redondeado e cor negra con manchas de amarelo vivo ? lados, deb?dose a isto o nome galego que se lle d? Os campesi?s consider?ana velenosa, crendo que abondaba a s? presencia e proximidade e as s?s segregaci?s, que eles chamaban orballo, para produciren doenzas graves no gando. Tal crenza non estaba xustificada, pois o l?uido que fl? dos seus costados cando se alporiza s??mort?ero para animais pequenos.

Hab? un refr? que dic? : "Se te morde a salam?tiga, que che fagan logo a cama".

M?ica Beatriz Su?ez Groba

FONTES CONSULTADAS: "BREVIARIO ENCICLOP?ICO". ELADIO RODR?UEZ G?ZALEZ

LER M?S: ARQUIVOS DA NOSA CULTURA