Xaqu? Lorenzo, "Xocas", o homenaxeado das Letras Galegas 2004
A Real Academia Galega elixiu como homenaxeado para o D? das Letras Galegas de 2004. a Don Xaqu? Lorenzo Fern?dez, "Xocas" (Lobeira, 1907 - Ourense 1989).-
Xocas foi un dos etn?rafos m?s importantes de Europa no seu tempo e autor de ensaios fundamentais sobre o carro, os trebellos de labranza, ou parroquias do interior ourens? (Velle, Lobeira).
Disc?ulo dos N? da preguerra, vivindo na mesma r? ourens?ca Risco ou Pedrayo, entrou no Seminario de Estudios Galegos e colaborou coas iniciativas culturais da posguerra (RAG, Museo do Pobo, Galaxia...).
Xaqu? Lorenzo na s? biblioteca de Fac?. 1967.
Xocas, homenaxeado das Letras Galegas 2004
Entrevista a Xaqu? Lorenzo, Xocas (Lugo, marzo 1987)
Xocas, defensor da nosa memoria
XOCAS NA LEMBRANZA
por XOS?LINO V?QUEZ-MONXARD? BLANCO
Artigo publicado na revista "RAIGAME", Nro. 9 ( Dec-99, editada pola Asoc. Castro Floxo de Ourense e impresa pola Dep. de Ourense) co gallo do d?imo aniversario do seu pasamento en 1989.
XOS?LINO V?QUEZ-MONXARD? BLANCO
Ourense, 1933
Estudiou en Cisneros onde entrou en contacto con Xocas que
era xa amigo de seu pai desde os tempos do galeguismo dos anos vinte e trinta.
Fixo os estudios de Axudante de Montes en Madrid, foi funcionario da Facenda
central e da auton?ica e desde os anos sesenta participou na organizaci? de
diversas iniciativas culturais galegas. Presidente da Agrupaci? Cultural
Auriense a mediados dos setenta,membro do colectivo Escola Aberta e da Fundaci?
Otero Pedrayo, ?na actualidade membro da Fundaci? do Pedr? de Ouro e da xunta
rectora do Museo do Pobo Galego.
Nace Xaqu? Lorenzo Fern?dez o 26 de xu? de 1907 na r? da Paz, xusto fronte por fronte do edificio onde viv?n uns mozos de 23 e 19 anos chamados Vicente Risco e Ram? Otero Pedrayo.
Vive desde pequeno de a cabalo entre Ourense e as s?s terras de procedencia familiar de Lobeira.Seu pai, avogado de estudios pero nunca de exercicio, foi un debuxante de calidade, xornalista oca sional, e impulsor activo de sociedades obreiras. Desde o seu nacemento e o do seu irm? Xurxo en 1910, o pai dedicouse por enteiro ?educaci? e reparaci? dos fillos,como sempre gustaba de lembrar o “Xocas”. Foi un neno normal e rebuldeiro nunha cidade ben distinta ?de hoxe. Desde a R? da Paz,xogaba polas aforas da cidade, na “carretera”–hoxe R? do Progreso – ou chegaba, por exemplo, ?forno que exist? onde hoxe est?a Torre de Ourense e onde perdeu as falanxes dos dedos anular e coraz? da man dereita, cando os meteu no medio dunha engranaxe da panader?. Bromeaba ? veces, dicindo que o perfil do novo edificio da Torre se correspond? co oco baldeiro dos seus dedos inexistentes.
Otero Pedrayo –de quen recibiu clases no Instituto que leva o seu nome–, Florentino Cuevillas –quen orientou os seus primeiros traballos e mesmo o animou a dedicarse fundamentalmente ?etnograf?– e Vicente Risco,foron os seus mestres declarados. Entre eles sempre se gardaron un inmenso respecto –sempre se trataron todos de vostede– a pesar das s?s diferencias vitais.
Pero lembremos que cando aparece a revista “N?”, el conta s?con trece anos, polo que non se pode considerar membro desa xeraci?, a?da que si, o que non ? menos importante, o seu colaborador, herdeiro e ??ono m?s directo.
En 1923 morre seu pai e en 1934 seu irm? Xurxo,co que ti? unha absoluta comu?n de ideas, polo que desde a idade de 27 anos a s? familia directa queda reducida a el e ?s? nai Dona Xoaquina.
Desde que conta vinte anos de idade, comeza a publicar os seus estudios etnogr?icos, arqueol?icos e hist?icos, centrados fundamentalmente ?redor do tema dos aparellos agr?olas como o carro e o xugo, por exemplo, e ?admitido en sociedades tales como o Seminario de Estudios Galegos,do que ser?un impulsor destacado.
A s? vida c?trase no coidado da nai, na lembranza do irm? Xurxo e nos traballos de artellamento cultural de Galicia.En maio de 1930 ?nomeado “segredario terceiro” da Irmandade Galeguista en compa? de Otero Pedrayo, Vicente Risco, Cuevillas e o seu irm? Xurxo entre outros; a?da as? tanto por idade como polas circunstancias que lle tocou vivir, a s? adicaci? ?mundo pol?ico foi ben escasa.
Na Guerra Civil combate do lado que lle cadra –o nacional– e o seu desacordo cond?eo, como gustaba de lembrar, dispar?dolle ? ni?s de procesionaria dos pi?iros castel?s, en vez de ? inimigos dos que nel mandaban. A?da as? -ou tal vez por eso- ?ferido gravemente no ombreiro esquerdo, a resultas do cal, quedou para toda a vida con molestias recorrentes.
Pese a ser caballero mutilado, en xullo de 1941 (BOE do 6 de xu? de 1941) inc?nlle un expediente de responsabilidades pol?icas (99/41) en compa? dos seus amigos e mestres Otero, Cuevillas,Trasancos, Leuter e meu pai, entre outros, e do que sa?on cunhas condenas bastante leves –multas –,que,?dicir de Xocas,alg?s deles nunca chegaron a pagar.Ante a par?ise de calquera posibilidade de actuaci? pol?ica, como o resto do grupo ourens? e en xeral do galeguismo da preguerra, repr?ase na actividade estrictamente cultural, centr?dose na axuda que pod? prestar ?xente m?s nova que se achegaba ?tema.
Desde 1943 empeza a mi? relaci? persoal con el, no Colexio Cardeal Cisneros onde exerc? de profesor e onde o seu talante e a s? formaci? humana deixou unha grande impronta nos centos de alumnos que pasaron polas s?s aulas.A s? charla sempre formativa, m?s al?da propia materia escolar, encontraba sempre oco para as referencias a Galicia e para cumprir o seu af? de espallamento da cultura human?tica. Nestes anos finais dos corenta e cincuenta traballa incansablemente na que ha ser unha das s?s obras m?s sobranceiras, o tomo de “Etnograf?, culturamaterial” do proxecto editorial “Historia de Galicia” que baixo a direcci? te?ica de Ram? Otero Pedrayo, acabar?n editando en Bos Aires os mecenas da emigraci? galega.
En 1963 comeza unha nova fase na s? vida: morre s? nai e queda s? Agora o arrimo dos amigos, fundamentalmente Xes? Ferro Couselo e a s? familia,vaille permitir seguir gozando do calor humano para continuar co traballo polas cousas que sent?. ?rense ademais no tempo novas posibilidades.
En 1965 forma parte do Patronato Pedr? de Ouro, realmente o primeiro galard? que se outorga en Galicia a xente distinguida polo seu traballo no eido cultural. Cando o seu pasamento, hai dez anos, era o Presidente de Honra de dita Fundaci?.
En 1967,e xunto con outros veteranos como Xes? Ferro Couselo, Xes? Taboada Chivite, Leuter Gonz?ez, Bieito Fern?dez, participa na fundaci? da Agrupaci? Cultural Auriense, verdadeiro punto de encontro de sensibilidades galeguistas vellas e novas nos anos seguintes. O seu permanente e desinteresado compromiso de colaboraci? e axuda cos que empezaban, encontrou al?un bo cauce de desenvolvemento.
En 1968 consegue coa colaboraci? de moitos dos xa mencionados, a organizaci?
regular dunha misa en galego -“a misa dos galeguistas”- que se celebraba o
domingo ? nove da ma? na capela do Santo Cristo da Catedral de Ourense. ?
rematar a misa, form?ase unha animada tertulia no cafe “Mi?” ou en “El
Cortijo”,onde os presentes fac?n xirar as s?s conversas ?redor dos temas de
actualidade cultural e se ilusionaban cos avances que agromaban no rexurdir da
cultura galega daqueles momentos. Mediados os setenta m?renlle persoas moi
achegadas. En 1975 o seu amigo Xes? Ferro Couselo; en 1976 o seu mestre, e por
sempre chorado, Ram? Otero Pedrayo; ?ano seguinte, Leuter Gonz?ez e o seu
afillado Xes? Mar? Ferro.Como consecuencia desta ?tima desgracia, pon fin a
unha das s?s afecci?s m?s persoais: desfaise da grande colecci? de selos que
vi? atesourando desde hab? d?adas para deixarlle en herdanza.
Sen
embargo, a Galicia que rexorde comeza a darlle alegr?s. En 1976 f?dase o Museo
do Pobo Galego, como punto de encontro de vellos e novos antrop?ogos e o seu
labor empeza a ser estimado na s? xusta medida.
Ocupa desde os inicios o posto
de Presidente do Patronato eve medrar durante os trece anos
que lle restan de vida unha idea
vellamente agarimada por el desde os tempos do Seminario de Estudios Galegos.
Dirixe ?Museo do Pobo Galego.
Realiza doaz?s tales como os valiosos facs?iles das “Cantigas de Santa Mar?” ou do “Libro do Xadrez” de Afonso X, e mesmo o conxunto da s? biblioteca e outros fondos, entre os que se encontran as maquetas de madeira de diversos aparellos agr?olas, outra das s?s afecci?s m?s personais.
En 1981 reg?alle t?alas s?s fincas de Fac? ? seus aparceiros.
Posteriormente vende a s? parte no Colexio Cardeal Cisneros,venda que polas
s?s condici?s lle produce unha grande amargura meses antes do seu pasamento.
Ch?alle a ?oca dos honores. A Galicia auton?ica e democr?ica agradece con
homenaxes e reco?cementos p?licos a contribuci? de moitos intelectuais no
mantemento dos valores culturais tradicionais e na formaci? dos seus sinais de
identidade. En 1983 ?nomeado “Fillo Predilecto da Provincia” e en 1984 a
nacente Xunta de Galicia out?galle, como non pod? ser doutro xeito, a medalla
Castelao na s? primeira edici?. A medalla legouma a min e eu cons?voa como
unha xoia polo valor testemu?l de lembranza do esforzo dos homes de “N?” e dos
seus colaboradores. Estas datas sinaladas, entre outras que podiamos escoller,
coido que son fitos importantes na vida deste gran traballador e ?timo p?ono
do grupo xeneracional ourens? co?cido polo nome da revista “N?”e que nos
deixou fisicamente o d? 18 de xullo de 1989.
Aquel grupo de amigos galeguistas de antes,durante e despois da
guerra,sempre se gardaron entre eles un grande respecto e gozaron dunha amizade
m?s ou menos intensa, por riba de que tivesen as s?s diferencias.Vicente
Risco, reco?c? en “Xocas” al?por 1962 que: “Es amigo de todos, discutidor de
todo, organizador de todo”. Indubidablemente, co?c?o ben.
Agora, ? dez anos da morte de Xocas, v?olo desde esta curta distancia como un dos “bos e xenerosos” e como unha persoa fondamente humilde, eservada, agradecida e emotivae. Nunca dic? “isto ?as?#8221; sen? “Eu coido que debe ser as?#8221;. Dos seus asuntos persoais, endexamais falaba. Lembraba continuamente ? seus “mestres” e s?coa lembranza, emocion?ase. Ademais era un estoico absoluto:ti? domeadas as s?s necesidades materiais e f?icas ata case facelas desaparecer. Se tocaba comer, com? como o que m?s, sen?, pasaba absolutamente.
Como “bo” dicir que nunca falaba mal de ningu?, a?da que un soubese que lle ti?n feito malas pasadas. Como “xeneroso” non fai falta m?s que reparar nas s?s doaz?s de fincas, de materiais ?Museo do Pobo, en que non reclamou as d?edas... Non era, ben seguro, nada bo administrador dos seus bens. Xeneroso foi sempre tam? con t?olos estudiosos da cultura galega: ? vellos, novos ou nov?imos, que se achegaban a el, facilit?alles materiais, axuda e orientaci?.
Cando moitas persoas teimen no amor,dedicaci? e xenerosidade que el lle profesou ?Terra que o viu nacer, Galicia ser?m?s culta e feliz.
Velaqu?un bo exemplo a seguir.
Ourense, 12 /10/1999.-
